İçeriği ve Strüktürü :

Eser onbeş fasıldan oluşmaktadır.  Bunların genel olarak içeriği şöyle olmakla birlikte ayrıntıda farklı uzantılar içermektedir: İlk dört bölüm Mimar Mehmet Ağa’nın geçmişini anlatır; onu izleyen iki bölüm mimari işleri ile ilgilidir.   Sonraki dört bölüm (ölçü) ile onu izleyen dört bölüm (üç dilde –Arapça, Farsça, Türkçe- mimari, yapı işleri ve müzik terminolojisi) içermektedir.  Son bölüm dua ile kapanmaktadır. 

Metnin kimi strüktürel özellikleri bulunmaktadır.  Bunlardan birincisi, ister yapı, ister kimlikler , bunları bir varlık hiyerarşisi sırası ile sunmasıdır.  Yaratılış/yaratan, peygamber, padişah, mimarbaşı; veya Kabe, Medine, kutsal topraklar, Sultanahmet Camii, gibi.  İkincisi, metin içerisindeki tekrarlardır; şöyle ki, ilk başta onbeş fasılın içeriği kısa tanımlamalarla verildikten sonra, evvelki fasıldan hemen önce bu içerikler yeniden biraz daha uzunca bir özet içerik olarak verilmektedir, fasıl başlarında tekrar içeriğinin ne olduğu tanımlanmaktadır.   Bunun gibi metnin içerisine yayılmış biçimde tekrar eden başka unsurlar da bulunmaktadır; örneğin Mehmed Ağa’nın özgeçmişinin bir kaç kez tekrarı gibi –devşirilmesi, devşirildikten sonra beş yıl ulûfesiz olarak durması, sonra ulûfeye yazılıp Sultan Süleyman türbesinde bekçilik yapması, sonrasında Hasbahçe’ye geçmesi, müziğe ilgi duyması, gördüğü rüya, müzikten vaz geçip sedefkarlık ve mimarlığa yönelmesi, Mimar Sinan’ın yönlendirmesi ile Sultan Murad’a sunduğu hediye, kapıcıbaşı oluşu, tekrar bir hediye sunması, muhzırbaşı oluşu, sunazırı oluşu ve nihayet mimarbaşı oluşu; bu metnin farklı yerlerinde tekrar eden bir anlatı olarak karşımıza çıkmaktadır.  

Yorum :

Mimarlığı, cennetin dünyevi olanda yapılar aracılığıyla yeniden üretilmesi olarak yorumlayan bir kurgusallık çeşitli dönemlerde, çeşitli toplumlarda karşılaştığımız bir olgudur.  İnşai pratik içerisinde cennet arayışı, insan, doğa ve zanaat arasındaki doğru ilişkiyi keşfetme çabası olarak yorumlanabilir.  Paul Valery,  “Eğer ki evren bir fiiliyatın sonucuysa, o fiilin kendisi bir Varlık’ın eseri ve o Varlık’a ait bir ihtiyacın, bir düşüncenin, bir bilginin, ve bir gücün eseriyse, o zaman ancak (benzeri) bir fiiliyat ile bu yüce tasarıma katılabilir ve o her şeyi yapanı (yaratanı) taklit etmeyi üstlenebilirsin.  Bu demektir ki, kendini en doğal şekliyle Tanrı’nın yerine koyarsın… Tüm fiiliyatların en eksiksiz olanı inşa etmektir.” derken böylesi bir eylemi tasvir etmektedir.  İnsanın doğa ile ilişkisi içerisinde kendisini nasıl konumlandırdığı (bir yüce varlığın yarattığı alt varlık veya kendisi yaratıcı olan varlık) ve bu konuma bağlı olarak oluşturduğu inşa etme pratiği ve bunun ardında yatan ya da tanımlayacağı bilgi farklı şekillerde olabilir.  Mimarı dünyada daha üst bir yaratıcının aracı olarak konumlandıran bir yaklaşım, elbette ki mükemmellik, ayrıntıcılık, bir üst akıl ya da ebedi ve ezeli olarak geçerli kurallar (örneğin, geometrik) gibi beklentilerin yanı sıra onun ürettiklerinde başka nitelikler de arayacaktır.  

Yeniden Üretimleri :

• El yazması kopyası: Çeşitli kaynaklarda kopyaları bulunduğu belirtilmekle birlikte, bunlara ulaşılamadığı belirtilmiştir.  Ancak, Millet Yazma Eser Kütüphanesi’nde Ca’fer, Kitab-ı Mimariye ve Safaname, tarihsiz, rika, el yazması (Ali Emiri Ryz 00098) olarak tespit edilen eserin Risale-i Mi’mariyye’nin bir kopyası olduğu düşünülmektedir.
  
• Çeviri metin (eksik): Tahsin ÖZ, “Mimar Mehmet Ağa ve Risalei-Mimariye”, Arkitekt, 139-140 (1943), s. 179-186; 141-142 (1943), s. 228-234; 143-144 (1943), s. 276-282; 145-146 (1944), s.37-41.  Kitap olarak derlenmiştir:  Tahsin Öz, Mimar Mehmet Ağa ve Risalei-Mimariye, Arkitekt Yayınları, 16; İstanbul, 1944.
  
• Çeviri metin: O. Ş. Gökyay, 1975. Risale-i Mimariyye, Mimar Mehmet Ağa, Eserleri.
  

Türk Tarih Kurumu.

• Çeviri metin ve tıpkıbasım:  Howard Crane, Risāle-i Mi’māriyye: An Early-seventeenth-century Ottoman Treatise on Architecture, E.J.Brill, The Netherlands, 1987.
  
• Transkripsiyon ve tıpkıbasım:  İ. Aydın Yüksel, Risâle-i Mi’mâriyye, İstanbul Fetih Cemiyeti, İstanbul, 2005.
  

Hakkında :

• Orijinal eserin varlığından haberdar olunan ilk çalışma, 17 Nisan 1918 tarihli Turan dergisinde çıkan bir makaledir. (H.Crane, Risale-i Mi’mariyye: An Early Seventeenth-Century Ottoman Treatise on Architecture, E.J.Brill, 1987; s.3)
  
• Bunu takiben Bursalı Mehmed Tahir’in Osmanlı Müellifleri’nde (1924), İkdam gazetesinde çıkan dizi yazıda (1926) ve C. E. Arseven’in kimi çalışmalarında (1939, 1955-59) söz edilmiş ve eserden bazı parçalar yayınlanmıştır. 
  
• Eser ile ilgili daha kapsamlı bir yayın, dönemin Topkapı Sarayı Müzesi müdürü Tahsin Öz’ün, Arkitekt dergisinin 1943-1944 yıllarındaki farklı sayılarında yer alan dizi yazısıdır. 
  
• Daha sonra çeşitli yazarlarca esere değinilmiş, yine uzunca bir bölümü O. Ş. Gökyay tarafından Risale-i Mimariyye-Mimar Mehmed Ağa-Eserleri adı altında yayınlanmıştır.  
  

Anahtar Kelimeler :

Risale, Mimari, Cafer, Sultanahmet Camii